Russia and English: Орос хэлний лекцүүд

Утверждена................................завучем кафедрой Программного обеспечения Г.Эрдэнэчимэг

RL101 Лекция 1

Тема: Роды и числа существительных и прилагательных

I. Роды существительных

I. Существительные отвечают на вопросы кто?, что?. В русском языке у существительных 3 рода. Мужской, женский, средний род - ед.число. , мн. ч.

М.р. : – Тв.согл., -й, -ь, - ий

Ср.р. : – о, - е, - ие, - мя (В русском языке 10 существительных окончания на –мя )

Ж.р. : – а, -я, -ия, -ь

Например: М.р. : климат, ребёнок, город, врач, месяц, год , музей, день

Ср.р. : Озеро, окно, море, задание , занятие

Ж.р. : Наука, техника, Россия, семья, песня , ночь , дочь

Задание -1. Определите род существительных и выучите дома

Надежда, диссертация, дом, папа, мама, мелодия, человек, бумага, наука, друг, текст, товарищ ,

рука, счастье, книга, работа, природа, университет, дочь, сын, институт, вечер, сердце, музыкант,

слово, герой, утро, солнце, театр, профессия, талант, отец, мать,

Запомните окончания на –ь: молодёжь, дождь, жизнь, писатель,

Эр, эм хүйсийн “ ь ” –ээр төгссөн нэр үгүүдийг ялгах зарим арга

1. М.р. – эр хүйс

А. “ тель” - гэсэн дагавартай нэр үг: учитель, преподаватель, писатель, покупатель,

Б. “ арь ” – гэсэн дагавартай нэр үг: словарь, букварь, слесарь, аптекарь

В. Бүх сарын нэр: январь, февраль, март, апрель, май, июнь, июль, август, сентябрь, октябрь, ноябрь, декабрь

Г. “ поль” – төгсгөлтэй хотын нэр: Севастополь, Мелитополь

Д. Эр хүйсийн хүн, амьтан: парень – залуу, зять - хүргэн, конь – морь

Е. Хэрвээ ганц тооны 2 дахь тийн ялгалд “я” төгсгөлтэй бол эр хүйс болно. Жишээ нь: день – дня, дождь – дождя

2. Ж.р. – эм хүйс

А. ж, ч, ш, щ үсгүүдийн дараа “ ь” орсон байвал: вещь, тушь, ночь, рожь ( хөх тариа )

Б. “ ость ”, “ есть ” дагавартай нэр үг: новость, совесть ( сэтгэл, ичих нүүр )

В. Амьгүй юмыг заасан нэр үг дараах үсгээр төгссөн байвал:

- знь: болезнь, жизнь, казнь

- сть: весть, часть,

- вь, -бь: кровь

- сь, - пь: степь, цепь ( гинж )

Власть, грусть, запись, зависть, кисть, кость, любовь, морковь, ненависть, обувь, честь, подпись, страсть, шерсть

II. Числа существительных

*М.р.*				*Ср.р*.				*Ж.р.*
Тв.согл.	-й	-ь	- ий	-о	-е	-ие	- мя	-а	-я	-ия	-ь
-ы, -а, -и	-и	-и, -я	- ии	-а	-я	-ия	- ена	-ы, -и	-и	-ий	-и

М.р : Стол – столы, лес – леса, учебник – учебники, герой - герои, день – дни, учитель – учителя

Ср.р.: озеро – озера, море – моря, задание – задания , имя – имена

Ж.р.: книга – книги, сестра – сёстры, школа – школы, деревня – деревни, лекция – лекций , ночь – ночи

Зарим нэр үгийн олон тоо үүсдэг хэлбэрийг тогтооцгоо!

Переведите дома

Глаз – глаза вечер – вечера

Дом – дома голос - голоса

Лес – леса город - города

Брат – братья доктор - доктора

Муж – мужья мастер - мастера

Друг – друзья номер - номера

Ухо – уши знамя - знамена

Дерево – деревья берег - берега

Лист – листья мать - матери

Яблоко – яблоки дочь – дочери

плечо – плечи сын - сыновья

имя – имена ребёнок – ребята, дети

человек – люди хозяйн – хозяева

А. Существительные, употребляемые только в единственном числе

1. Хам жинхэнэ нэр үг: обувь, одежда, молодёжь, посуда, мебель

2. Химийн элементүүд, метал, эм, хүнсний зүйлийн нэр: кислород, водород, йод, вино, аспирин, серебро, золото, вода, мясо, сахар, мука, рис

3. Хийсвэр нэр үг: любовь, энергия, молодость, изучение, внимание

4. Зүг, чиг, сар заасан нэр үг: север, юг, запад, восток, январь, февраль, март, апрель и др.

Б. Существительные, употребляемые только во множественном числе

1. Хам юмыг заасан нэр үг: ножницы, очки, брюки, лыжи, кавычки, перила, весы

2. Хэсэг хугацааг заасан болон олон тоонд хэрэглэгддэг бусад үгс: каникулы, часы, деньги, духи, дрова, чернила, шахматы, шашки

III. Роды и числа прилагательных

II. В русском языке у прилагательных тоже 3 рода. Мужской, женский, средний род – ед.число

*М.р.*	*Ср.р.*	*Ж.р.*	*Мн.ч.*
Какой?	Какое?	Какая?	Какие?
- ый, -ой	- ое	- ая	- ые, - ие
- ий	- ее	- яя	- ие
- кий	- кое	- кая	- кие

Например: М.р. : красный, красивый, большой, высокий, вкусный, зелёный, русский, первый, зимний

Ср.р. : красное, красивое, большое, высокое, вкусное, зелёное, русское, первое, зимнее

Ж.р. : красная, красивая, большая, высокая, вкусная, зелёная, русская, первая, зимняя

Мн.ч.: красные, красивые, большие, высокие, вкусные, зелёные, русские, первые, зимние

Задание -1. Определите род прилагательных и существительных

Первая машина, высокий мальчик, вкусное яблоко, научная работа, подмосковные вечера, глагольные управления, Московский университет, настояшее время, каждый год, интересная задача, интересное имя,

Задание -2. Образуйте род прилагательных

северный -...................................., ..............................., ........................................ богатый - ...................................., ..............................., ........................................ летний - ...................................., ..............................., ........................................ русский - ...................................., ..............................., ........................................ жёлтый - ...................................., ..............................., ........................................ красивый - ..................................., ..............................., ........................................ маленький - ...................................., ..............................., ........................................ высокий - ...................................., ..............................., ........................................ чёрный - ...................................., ..............................., ........................................ зимний - ...................................., ..............................., ........................................ хороший - ...................................., ..............................., ........................................

Утверждена................................завучем кафедрой Программного обеспечения Г.Эрдэнэчимэг

RL101 Лекция 2

Тема: Падежи существительных и прилагательных

Орос хэлэнд 6 тийн ялгал байдаг. Нэр үгийн тийн ялгал нь тухайн нэр үгийг өгүүлбэрт ямар үүрэг гүйцэтгэж буйг харуулдаг. Нэр үг өгүүлбэрт хэрэглэгдэхдээ 6 тийн ялгалын аль нэгээр хувирсан байх ёстой. Ямар тийн ялгал вэ гэдгийг нэр үгийн төгсгөл харуулдаг.

Нэрлэхийн тийн ялгал:

Нэрлэхийн тийн ялгал нь орос хэлний нэр үгийн хувираагүй буюу үндсэн хэлбэр нь юм. Энэ нь ихэвчлэн “ это ... ” гэх мэтийн өгүүлбэрт хэрэглэгддэг. Н.т.я. нь Кто? Что? гэсэн асуултанд хариулагдах ба өгүүлбэрийн өгүүлэгдэхүүний үүрэг гүйцэтгэнэ. Это студент. Это страна.

Харъяалахын тийн ялгалаар хувирсан нэр үг нь кого? Чего? Хэний? Юуны? Гэсэн асуултанд хариулагддаг. Энэ нь монгол хэлний “ –ын ” , “ – ийн ” гэсэн дагаваруудтай ижил утгатай байна.

Это берег чего? Энэ юуны эрэг вэ? Это берег реки. Энэ голын эрэг.

Это книга чья? Энэ хэний ном бэ? Это книга Лены.

Х.т.я.-ын гол үүрэг нь хүн болон юмс нь юунд харьяалагдаж буй болон юунд хамаарч буйг харуулах юм. Ж: крыша дома – байшингийн дээвэр

Үүнээс гадна Х.т.я. нь дараах тохиолдлуудад хэрэглэгдэнэ.

Ø 2, 3, 4 гэх мэт тоонуудын араас байнга хэрэглэгдэнэ.

Ø “ без, для, до, из, из-за, кроме, на, от, с, у, около, вокруг, недалекр рт, напротив, мимо, вдоль” зэрэг угтвар үгийн араас ихэвчлэн Х.т.я. хэрэглэгдэнэ.

Ø “Просить, хотеть, требовать, искать, ждать, достигать, желать, бояться ” зэрэг үйл үгүүд нь тодорхой бус болог хийсвэр утга бүхий нэр үгүүдтэй хамт хэрэглэгдэж байвал тэдгээр нэр үгүүд нь Х.т.я.-д хувирна. Ж: Учитель просит внимания.

Ø “ нет, не было , не будет ” гнсэн үгүүдийн араас мөн хэрэглэгдэнэ. Ж: У него не было денег. У меня нет брата.

Орос хэлний нэр үгийг Х.т.я.-аар хувиргахын тулд нэр үгийнхээ сүүлийн эгшгийг гээж ганц тоо бол “ –а, -я, -и, -ы ” гэсэн төгсгөлүүдийг нэмнэ. Хэрвээ нэр үг гийгүүлэгчээр төгсөж байвал дээрх төгсгөлүүдийг шууд залгана.

	нэр үгийн үндсэн хэлбэр	Гээгдэх эгшгүүд	Нэмэгдэх төгсгөлүүд	Х.т.я.-ын г/ тооны нэр үгүүд
Эр хүйс	Брат Чай	- й	а я	а
Эрс хүйс	Окно Море	о е	а я
Эм хүйс	Печь вода	ь а	и ы

Өгөх оршихын т.я.

Өгөх оршихын т.я.-ын нэр үг нь кому? Чему? – хэнд? Юунд? Гэсэн асуултанд хариулагдах бөгөөд өгүүлбэрийн шууд бус тусагдхууны үүрэг гүйцэтгэнэ.

Я даю ручку кому? Я даю ручку учителю.

Катя радуется чему? Катя радуется солнцу.

Ө.о.т.я. – ын үүрэг:

Ø Монгол хэлний “ –д, -т ” гэсэн дагаваруудтай утга нэгтэй ба энэ нь үйлдлийг хүлээн авагчийг илтгэдэг. Ж: написать письмо другу, дать совет сыну.

Дараах угтвар үгүүдтэй хамт хэрэглэгдэнэ:

К сестре эгч рүү

По воде усаар

Согласно по расписанию цагийн хуваарийн дагуу

Благодаря брату ахын ачаар

Ө.о.т.я. – ыг үүсгэхийн тулд нэх үг нь г/ тоо бол “ –у , -ю, - е, - и ” гэсэн төгсгөлүүд залгана. Нэр үг эгшгээр төгсөж байвал сүүлийн эгшгийн гээж дээрхи төгсгөлүүдийг залгадаг. ( сестра – “а ” + “ е ” = сестре ) бол, харин гийгүүлэгчээр төгсөж байвал дээрхи төгсгөлүүдийг шууд залгана. ( брат + “ у ” = брату ).

Заахийн тийн ялгал:

З.т.я.-ын нэр үгүүд нь кого? Чего? ( хэнийг? Юуг? ) гэсэн асуултанд хариулагдах ба үйл үгийн шууд тусагдахууны үүрэг гүйцэтгэнэ.

Не надо винить кого? Не надо винить сына.

Катя читает что? катя читает книгу.

З.т.я. нь дараах угтвар үгүүдтэй ихэвчлэн хэрэглэгддэг: “ в, на, за, о/ об, по, под, про, с, через ”.

Ж: упасть в воду усанд унах

Знать про нас бидний талаар мэдэх

Встать на ноги хөл дээрээ босох

Нэр үгийг З.т.я.-аар зөв хувиргахын тулд орос хэлний нэр үгүүд нь амьтай ба амьгүй гэсэн 2 төрөлд хуваагддаг гэдгийг санах хэрэгтэй.

Нэр үгийг З.т.я.-аар зөв хувиргахдаа хэрвээ нэр үг г/ тоо бол “ -у, -ю, -а, -я ” гэсэн төгсгөлүүдийн залгана. Зарим тохиолдолд З.т.я. нь Н.т.я.-тай эсвэл Х.т.я.- тай ижил хувирдаг.

Үйлдэхийн т.я.

Үйлдэхийн т.я. –ын нэр үг нь кем? Чем? ( хэнээр? Юугаар? ) гэсэн асуултанд хариулагдана.

Я горжусь чем? Би юугаар бахархдаг юэ?

Катя работает кем? Катя работает врачом.

ын

( )

Ø Энэ нь монгол хэлний

Лекция 3

Тема: Предлоги

Р. П. с предлогами

Около: Школа находится около библиотеки. Из: Учитель вернулся домой из школы. От: От школы до дома он шёл пешком. С, до: Он работает с девяти до четырёх. Из – за: из – за плохой погоды мы не поехали на экскурсию. Для: Они остановились для отдыха. Без: Я пью чай без сахара. Кроме: На уроке были все ученики, кроме одного больного. Вместо: Сегодня я работал вместо больного товарища.

К: Брат пошёл к врачу. т лл

лл

Утверждена................................завучем кафедрой Программного обеспечения

/ Г.Эрдэнэчимэг /

RL101

Лекция 4

Вид и время глаголов – Үйл үгийн цаг ба байдал

Үйл үг нь үйлдэл (унших, авчрах), тохиолдол (задрах, бутрах, гялалзах), байр байдал, (зогсох, орших) зэрэг утгыг илэрхийлдэг үгнүүд юм.

Орос хэлний үйл үгийн тухай ойлголт

Орос хэлний үйл үг нь дараах хэлбэрүүдтэй байдаг:

Үйл үгийн хэлбэрүүд

1. одоо цаг 6. Хүсэн болзох төлөв

2. ирээдүй цаг 7. үйлт нэр

3. өнгөрсөн цаг 8.

4. идэвхигүй у

5. захиран хүсэх

8. нөхцөлт үйлүг

9. эргэх үйл

*I 7. үйлт нэр \ /*	\ I 4. идэвхигүй у
	\ V хэлбэр 1

1 6. хүсэн ]	*I 5. захиран ]*
у болзох төлөв J	1 хүсэх төлөв )

Харин үйл үгүүдийн төгсгөлийг ерөнхийдөө тодорхой бус төгсгөл (ихэвчлэн -ть), өнгөрсөн цагийн төгсгөл (л, ла, ло, ли), өнгөрсөн-бус цагийн төгсгөл гэсэн гурван бүлэгт хуваадаг. Өнгөрсөн-бус цагийн төгсгөлүүдийг нэгдүгээр бүлгийн ба хоёрдугаар бүлгийн гэж хоёр ангилдаг.

Үүнийг дараах хүснэгтээр харууллаа:

Өнгөрсөн-бус цагийн төгсгөлүүд
Нэгдүгээр бүлгийн	Хоёрдугаар бүлгийн
-у (Ю)	-у (ю)
-ешь	-ишь
-ет	-ит
-ем	-им
-ете	-ите
-ут (ют)	-ат (ят)

Спряжение глаголов и управление –

Орос хэлний ихэнхи үйл үг идэвхигүй хэлбэртээ ‘-ть, -ти’ (строить, вести) гэсэн төгсгөлүүдийг авдаг бөгөөд эдгээр төгсгөлүүдийг үйл үгийн идэвхигүй төгсгөл гэж нэрлэдэг. Харин зарим үйл үг ^“-чь^”- р (беречь, жечь) төгсдөг ба энэ нь төгсгөл биш, зөвхөн үгийн үндэсийн нэг хэсэг юм.

Үйл үгийн идэвхигүй хэлбэр нь дараах тохиолдлуудад хэрэглэгдэнэ;

=> Ирээдүй цагийн ‘будеть’ гэсэн үгийн араас:

Мы будем работать.

=> Өнгөрсөн цагийн үйлийн эхлэл, үргэлжлэл, төгсгөл заасан үйл үгүүдийн араас: Мы начали разговаривать.

Он продолжал работать.

Она кончртла читать.

должен, рад, готов, обязан, намерен зэрэг үгүүдтэй хамт:

Мы готовы встретить гостей.

=> тэмдэг нэр, дайвар үгүүдтэй хамт: Вам нужно приехать. Им некуда приехать.

идти, ходить, ездить, лететь, поехать зэрэг хөдөлгөөн заасан үйл үгүүдтэй хамт: Мы поехали кататься на лыжах.

Үйл үгийн тодорхой бус хэлбэр

Харин одоо үйл үгийн идэвхигүй хэлбэр, өнгөрсөн цаг, одоо цаг, ирээдүй цагууд болон төгс ба төгс бус хэлбэрийг зэрэгцүүлэн харцгаая. Дараах хүснэгтэд ‘читать, писать’ гэсэн үйл үгүүдээр жишээ авлаа:

	Төгс бус хэлбэр	Төгс хэлбэр	Төгс бус хэлбэр	Төгс хэлбэр
Идэвхигүй хэлбэр	читать	прочитать	писать	написать
Өнгөрсөн цаг	читал читала читало читали	прочитал прочитала прочитало прочитали	писал писала писало писали	написал написала написало написали
Одоо цаг	читаю читаешь читает читаем читаете читают	Одоо цагт төгс хэлбэр байхгүй	пишу пишешь пишет пишем пишете пишут	Одоо цагт төгс хэлбэр байхгүй
Ирээдүй цаг	буду читать будешь читать будет читать будем читать будете читать будут читать	прочитаю прочитаешь прочитает прочитаем прочитаете прочитают	буду писать будешь писать будет писать будем писать будете писать будут писать	напишу напишешь напишет нагшшем напишете напишут

Дээрхээс харахад төгс бус хэлбэрийн үйл үг дээр угтвар нэмж төгс хэлбэрийн үйл үг үүсгэж байна.

Үйл үгийн тодорхой бус хэлбэр

Харин ‘брать/взять’, ‘рассказывать/рассказать’ гэсэн үгнүүдиин жишээг харцгаая.

	*Төгс бус хэлбэр*	*Төгс хэлбэр*	*Төгс бус хэлбэр*	*Төгс хэлбэр*
Идэвхигүй	брать	взятъ	рассказывать	рассказать
хэлбэр
Өнгөрсөн цаг	брал	взял	рассказывал	рассказал
	брала	взяла	рассказывала	эассказала
	брало	взяло	рассказывало	рассказало
	брали	взяли	рассказывали	рассказали
Одоо цаг	беру		рассказываю
	берёшь берёт берём берёте	Одоо цагт төгс хэлбэр байхгүй	рассказываешь рассказывает рассказываем рассказываете	Одоо цагт төгс хэлбэр байхгүй
	берут		рассказывают
Ирээдүй цаг	буду брать	возьму	буду рассказывать	расскажу
	будешь брать	возьмёшь	будешь рассказывать	расскажешь
	будет брать	возьмёт	будет рассказывать	расскажет
	будем брать	возьмём	будем рассказывать	расскажем
	будете брать	возьмёте	будете рассказывать	расскажете
	будут брать	возьмут	будут рассказывать	расскажут

Дээрхи хүснэгтээс харахад ‘авах’ гэсэн үйл үгийн төгс хэлбэр нь ‘взять’ байхад харин төгс бус хэлбэр нь ‘брать’ буюу эрс ялгаатай байна.

Үйл үгийн тодорхой бус хэлбэр

Дараах хүснэгтэд хоёрдугаар бүлгийн үйл үгүүд болох ‘смотреть/посмотреть’, ‘готовить / приготовить’ гэсэн үгнүүдийн хувирлыг харууллаа:

	Төгс бус хэлбэр	Төгс хэлбэр	Төгс бус хэлбэр	Төгс хэлбэр
Идэвхигүй хэлбэр	смотреть	посмотреть	готовить	приготовить
Өнгөрсөн цаг	смотрел смотрела смотрело смотрели	посмотрел посмотрела посмотрело посмотрели	готовил готовила готовило готовили	приготовил приготовила приготовило приготовили
Одоо цаг	смотрю смотришь ч смотрит смотрим смотрите смотрят	Одоо цагт төгс хэлбэр байхгүй	готовлю готовишь готовит готовим готовите готовят	Одоо цагт төгс хэлбэр байхгүй
Ирээдүй цаг	буду смотреть будешь смотреть будет смотреть будем смотреть будете смотреть будут смотреть	посмотрю посмотришь посмотрит посмотрим посмотрите посмотрят	буду готовить будешь готовить будет готовить будем готовить будете готовить будут готовить	приготовлю приготовишь приготовит приготовим приготовите приготовят

Үйл үгийн тодорхой бус хэлбэр

Дараах хүснэгтэд ‘кончать / кончить’ гэсэн үгийн төгс бус хэлбэр нь нэгдүгээр бүлгийн үйл үг, төгс хэлбэр нь хоёрдугаар бүлгийн үйл үгийн хэлбэртэй байна:

	Төгс бус хэлбэр	Төгс хэлбэр
Идэвхигүй хэлбэр	кончать	кончить
Өнгөрсөн цаг	кончал	кончил
	кончала	кончила
	кончало	кончило
	кончали	кончили
Одоо цаг	кончаю кончаешь
	кончает	Одоо цагт төгс хэлбэр
	кончаем кончаете кончают	байхгүй
Ирээдүй цаг	буду кончать	кончу
	будешь кончать	кончишь
	будст кончать	кончит
	будем кончать	кончим
	будете кончать	кончите
	будут кончать	кончат

1. одоо цаг

2. ирээдүй цаг

9. эргэх үйл

3. өнгөрсөн цаг

8. нөхцөлт үйл үг

Үйл үгийн хэлбэрүүд

*I 7. үйлт нэр \ /*	\ I 4. идэвхигүй у
	\ V хэлбэр 1

1 6. хүсэн ]	*I 5. захиран ]*
у болзох төлөв J	1 хүсэх төлөв )

Үйл үг-Глагол

Үйл үг нь үйлдэл (унших, авчрах), тохиолдол (задрах, бутрах, гялалзах), байр байда." (зогсох, орших) зэрэг утгыг илэрхийлдэг үгнүүд юм.

Орос хэлний үйл үгийн тухай ойлголт

Орос хэлний үйл үг нь дараах хэлбэрүүдтэй байдаг:

үйл үг

Үүнийг дараах хүснэгтээр харууллаа:

Өнгөрсөн-бус цагийн төгсгөлүүд
Нэгдүгээр бүлгийн	Хоёрдугаар бүлгийн
-у (Ю)	-у (ю)
-ешь	-ишь
-ет	-ит
-ем	-им
-ете	-ите
-ут (ют)	-ат (ят)

Утверждена................................завучем кафедрой Программного обеспечения

/ Г.Эрдэнэчимэг /

RL101

Лекция 3

Предлоги - Угтвар үг

Үгтвар үг нь нэр үг, төлөөний нэр, холбоос үгүүдийг өгүүлбэрийн бусад гишүүдтэй холбож, тэдгээрийн харилцан холбоог харуулдаг.

Орос хэлний угтвар үгүүд нь дараах хэлбэртэй байна:

благодаря	ачаар	мимо	дагуу
без	-гүй	несмотря на	үл харгалзан, боловч
вокруг	эргэн тойронд	на	дээр, руу, рүү
в	дотор, руу,р -д, -т	над	дээр, дээгүүр
вдоль	дагуу	около	ойролцоо, ойролцоогоор
вместо	~ны оронд	от	-аас
возле	ойролцоо	о/об	тухай
до	хүртэл	к	руу
для	тулд, зориулж, төлөө, хувьд	кроме	гадна, өөр
за	ард	сквозь	турш, аар⁴, нэврэн, цаанаас
после	дараа	с	тай⁴, хамт
по	аар⁴, дагуу	среди	хооронд, дунд
под	дор	спустя	дараа
перед	өмнө	из-за	-аас⁴шалттаалан, араас
при	- ны үед	из	аас⁴
прежде	өмнө	из-под	дороос
про	тухай	ради	ачаар
против	эсрэг	у	ойролцоо, -д, -т
между	хооронд	через	хөндлөн, тууш, -аар⁴, дараа

Жишээ нь:

Люся читает книгу в библиотеке.	Люся номын санд ном уншиж байна.
На улице идёт дождь.	Гадаа бороо орж байна.
На следующей неделе у него будет день рождения.	Ирэх долоо хоногт түүний төрсөн өдөр болно.
Четыре стула стоят вокруг стола.	Ширээг тойрсон дөрвөн сандал байна.
Я возвращаюсь с работы.	Би ажлаасаа буцаж явна.
Он стоит за дверью.	Тэр хаалганы ард зогсож байна.

Нэрлэхийн тийн ялгалын угтвар үrүүд

Угтвар үг бүр нь ямар нэгэн тийн ялгалын бүлэгт хамаарч байдаг. Өөрөөр хэлбэл ялгал нь угтвар үггүйгээр хэрэглэгдэх боломжтой ч, харин угтвар үг заавал ялгалтай хамт хэрэглэгдэнэ. Иймээс дараах ойлголтыг угтвар үгийн зарчим гэж нэрлэж болно.

Угтвар үгийн зарчим

Угтвар үг нь хэзээ ч дангаараа хэрэглэгдэхгүй бөгөөд заавал нэр үг эсвэл төлөөний нэртэй хамт хэрэглэгдэнэ. Тэдгээр нэр үг болон төлөөний нэрүүд нь угтвар үгээр захирагдсан тийн ялгалаар хувирна.___________________________________________________

Угтвар үгээр захирагдсан тийн ялгал гэж юу вэ? Энэ нь угтвар үгийн төрөл утгаас хамааран тийн ялгалыг тодорхойлно гэсэн үг.

Харин одоо ямар угтвар үгүүд ямар тийн ялгалын нэр үг болон төлөөний нэрүүд дагуулдагыг харцгаая.

Нэрлэхийн тийн ялгалын угтвар үгүүд:

Нэрлэхийн тийн ялгалын хоёр угтвар үг байдаг.

1. ‘за+нэрлэхийн тийн ялгал’ нь ‘что’ гэсэн асуух төлөөний үгтэй хамт зөвхөн асуулт асуухад хэрэглэгдэнэ. Энэ нь ^“ какой’ буюу ‘ямар’ гэсэн утга илэрхийлнэ:

Что она за женщина? Тэр ямархуу эмэгтэй вэ?	=	Какая она женщина?
Что Володя за студент? Володя ямар оюутан бэ?	=	Какой студент Володя?

2. ^“в+нэрлэхийн тийн ялгал (олон тоо)’ нь олон тооны нэр үгтэй хэрэглэгдэж ямар нэгэн байгууллагад/бүлэгт элсэн орох нэгдэх гэсэн утга илэрхийлнэ:

Ж: Маша недавно вышла в рабочие. - Маша саяхан ажилчин болсон.

Дима пошёл в политики. - Дима улс төрд орсон.

Харьяалахын тийн ялгалын угтвар үгүүд:

Маш олон угтвар үгүүд маръяалахын тийн ялгалын нэр үг болон төлөөний нэрийг дагуулдаг. Эдгээрийг тогтоох хамгийн сайн арга бол угтвар үгүүдийг утгаар нь ангилах юм. Харьяалахын тийн ялгалын угтвар үгүүдийг үндсэн дөрвөн бүлэгт хувааж болно:

• үгүйсгэл болон үл орших байдал заасан

• ойр байдал заасан

• гарал үүсэл заасан

• бусад

Харьяалахын тийн ялгалын угтвар үгүүд

ангилал	Харьяалахын тийн ялгалын угтвар үгүүд
үгүйсгэл болон үл орших байдал	без, на против, кроме, вместо
ойр байдал	у, близ_,вдоль, возле, мимо, около, (по)среди, вокруг
гарал үүсэл	Из(о), с(о), от(о), из-за, из-под
бусад	вне, внутри, для, ради, до, накануне

‘Үгүйсгэл болон үл орших байдал’ -г илэрхийлсэн угтвар үгүүд нь харьяалахын тийн ялгалын нэр үг болон төлөөний нэртэй дараах байдлаар хэрэглэгдэж байна:

1.без+харьяалахын тийн ялгал:

Она это сделала без труда.	Тэр үүнийг бэрхшээлгүйгээр хийчихсэн.
Он вышел без шапки.	Тэр малгайгүй гарсан.
Без сомнения он это сделает.	Тэр үүнийг хийнэ гэдэгт эргэлзэхгүй байна.

2. против+харьяалахын тийн ялгал: ‘Против’ гэсэн үг нь эсрэг гэсэн утгатай бөгөөд монгол хэлний адил энэ нь хоёр өөр утга илэрхцйлдэг. Нэгдүгээрт; ‘ямар нэгэн юмны эсвэл хэн нэгний эсрэг байх” , хоёрдугаарт; ‘гудамжны эсрэг тал гэх мэт”

Я не против этого.	Би үүиий эсрэг биш байна.
Он боролся против капитализма.	Тэр капитализмын эсрэг тэмцсэн.
Он всегда сидит (на)против меня.	Тэр үргэлж миний эсрэг талд суудаг.
Они живут (на)против нас.	Тэд манай эсрэг талд амьдардаг.

3. ‘кроме+харьяалахын тийн ялгал’ нь ^“- аас⁴ бусад/гадна/өөр’ гэсэн утгатай:

Я никого не знаю кроме тебя.	Би чамаас өөр хэнийг ч танихгүй.
Все кроме него пришли.	Түүнээс бусад нь бүгд ирсэн.

4. ‘вместо+ харьяалахын тийн ялгал’: (үүнийг вместе “хамт^” гэсэн дайвар үгтэй битгий андуураарай!)

Пусть она поёт вместо меня.	Тэр миний оронд дуулаг.
Вместо физики он выбрал музыку.	Тэр физикийн оронд хөгжим сонгосон.

Харьяалахын тийн ялгалын угтвар үгүүд

‘Ойр байдал’ -г илэрхийлсэн угтвар үгүүд нь харьяалахын тийн ялгалын нэр үг болон төлөөний нэртэй дараах байдлаар хэрэглэгдэж байна:

1. ‘у +харьяалахын тийн ялгал’: (Хэрэв нэр үг болон төлөөний нэр нь амьгүй бие бол энэ нь ‘ойролцоо, дэргэд’ гэсэн утгатай. Харин амътай бие бол энэ нь ‘хэн нэгнийд, - д, -т’ эсвэл ‘-аас⁴’ гэсэн утга илэрхийлэхээс гадна мөн хамаарал заана.)

Их дом стоит у самой реки	Тэдний байшин яг голын дэргэд байдаг.
Вчера я была у Маши.	Би өчигдөр Машагийнд байсан.
Мы все ждали у него.	Бид бүгд тэднийд хүлээсэн.
У него есть всё.	Түүнд бүх юм байгаа.
У нее сестра заболела.	Түүний эгч өвдсөн.
Я купил машину у Лева.	Би Левагаас машин худалдаж авсан.
Я занял деньги у него.	Би түүнээс мөнгө зээлсэн.

2. близ+харьяалахын тийн ялгал:

Их дом стоит близ леса.	Тэдний байшин ойтой ойрхон байдаг.
Дарья живёт близ Наташи.	Дарья Наташагийн ойролцоо амьдардаг.

3.вдоль+харьяалахын тийн ялгал:

Ребята бежали вдоль улицы. Хүүхдүүд гудамж даган гүйсэн.

4.возле+харьяалахын тийн ялгал:

Их дом стоит возле реки. Тэдний байшин голын ойролцоо байдаг.

Дарья живёт возле нас. Дарья манай хажууханд амьдардаг.

5.Мимо+харьяалахын тийн ялгал: (ихэвчлэн про- угтвар бүхий үйл үгтэй хамт хэрэглэгдэнэ)

Дима прошёл мимо церкви.	Дима сүмийн хажуугаар өнгөрсөн.
Мяч пролетел мимо его рук.	Бөмбөг түүний гарын хажуугаар өнгөрсөн.

6. около+харьяалахын тийн ялгал:

Боря нашёл деньги около завода.	Боря үйлдвэрийн ойролцоо мөнгө олсон.
Ваня всегда сидит около меня.	Ваня байнга миний ойролцоо суудаг.
Наташа пришла около двух часов.	Наташа хоёр цагийн орчимд ирсэн.
Она живёт около 4 километров отсюда.	Тэр эндээс ойролцоогоор 4 километрт амьдардаг.

7. (По)среди+харьяалахын тийн ялгал: (энэ үг нь хуучин Славьян хэлний среда - ‘лхагва гариг’ (долоо хоногийн дунд өдөр) гэсэн үгнээс гаралтай.)

(По)среди поля стояла берёза.	Талын дунд хус мод байсан.
Среди девушек я увидел подругу.	Охидын дундаас би найз охиноо олж харсан.

8. вокруг+харьяалахын тийн ялгал: (энэ үг нь круг ‘тойрог’ гэсэн үгнээс гаралтай)

Вокруг меня всё было тихо.	Миний эргэн тойронд бүх зүйл нам гүм байсан.
Все сидели вокруг стола.	Бүгд ширээ тойрон суусан.

‘гарал үүсэл’ -г илэрхийлсэн угтвар үгүүд нь харьяалахын тийн ялгалын нэр үг болон төлөөний нэртэй дараах байдлаар хэрэглэгдэж байна:

‘из(о)/с(о)/ от(о)+харьяалахын тийн ялгал’: Эдгээр угтвар үгүүд нь бүгд -аас⁴ гэсэн

утгатай. Харин ямар тэд ялгаатай вэ? дараах ерөнхий зарчмуудыг харцгаая .

• хэрэв нэр үг нь амьтай бие заасан нэр бол ‘от’-г хэрэглэнэ: от Ивана ‘Иванаас’, от Татяны ‘Татянагаас’.

• хэрэв нэр үг нь хүн болон амьтан биеэрээ дотроос нь гарч ирдэг газрыг заасан нэр бол ‘из’-г хэрэглэнэ: из дома ‘гэрээс’, из школы ‘сургуулиас’. Мөн ‘из’ угтвар нь нэг нь/хоёр нь' гэх мэт бүтцэд өргөн хэрэглэгддэг: в одном из болыдих домов-том байшингуудын нэгэнд

• хэрэв нэр үг нь тэгш, нээлттэй орон зай мөн хийсвэр зүйлийг заасан нэр бол V - г хэрэглэнэ: с поля ‘тал хээрээс’, с лекции ‘лекцнээс’

• ‘из’ -тэй хамт хэрэглэгдсэн нэр үг болон төлөөний нэр нь ‘с’, ‘з’, ‘ш Үч’, ‘ж’,

‘щ’ гэсэн үсгүүдээр эхэлж байвал мөн ‘от’ -тэй хамт хэрэглэгдсэн үгнүүд нь ‘т\ ‘д’ үсгүүдээр эхэлж байвал эдгээр угтвар үгүүд нь ‘о’ гэсэн жийрэг үсэг авна: изо, ото

• ‘из⁵ угтвар үгтэй хамт хэрэглэгддэг нэр үг болон төлөөний нэрүүд нь Хаанаас гэсэн асуултанд хариулагдана. Харин Хаана? гэсэн асуултанд хариулагдахдаа ‘в +угтвар үгт тийн ялгал’, Хаашаа? гэсэн асуултанд хариулагдахдаа ⁴в +заахын тийн ялгал’ гэсэн угтваруудыг авдаг. ‘с’ угтвар үгтэй хамт хэрэглэгддэг нэр үг болон төлөөний нэрүүд нь Хаана? гэсэн асуултанд хариулагдахдаа ‘на +угтвар үгт тийн ялгал\ Хаашаа? гэсэн асуултанд хариулагдахдаа ‘на +заахын тийн ялгал’ гэсэн угтваруудыг авдаг. Угтвар үгтэй хамт хэрэглэгддэг нэр үг болон төлөөний нэрүүд нь Хаана? гэсэн асуултанд хариулагдахдаа 'у +харьяалахын тийн ялгал’, Хаашаа? гэсэн асуултанд хариулагдахдаа ‘к +өгөх оршихын тийн ялгал’ гэсэн угтваруудыг авдаг. Үүнийг дараах хүснэгтээр харууллаа:

тусагдахуун нь	Откуда?	Где?	Куда?
амьгүй бие	из(о)+харьяалах	в+угтвар үгт	в+заах
амьгүй бие	с(о)+харьяалах	на+угтвар үгт	на+заах
амьтай бие	от(о)+харьяалах	у+харьяалах	к+өгөх орших

харьяалахын тийн ялгалын угтвар үгүүд

1. из-под (дороос)/ из-за (араас)+харьяалахын тийн ялгал: (‘Из-за’ нь ‘-аас⁴ болж/ шалтгаалан’ гэсэн утга мөн илэрхийлдэг гэдгийг анхаараарай )

Кошка выскочила из-под дивана.	Муур буйдангын дороос үсрэн гарч ирсэн.
Кошка выскочила из-за дивана.	Муур буйдангын араас үсрэн гарч ирсэн.
Я сделала ошибку из-за него.	Би түүнээс болж алдаа хийсэн.

2. после+харьяалахын тийн ялгал:

Она вернуласъ домой после работы.	Тэр ажлынхаа дараа гэртээ буцаж ирсэн.
Он всегда занимается после лекций.	Тэр хичээлийн дараа байнга хичээллэдэг.

Харин одоо утгын ангилалд хамаарагддаггүй бусад харъяалахын тийн ялгалын угтвар үгүүдийг үзэцгээе. Үүнд: ‘вне’-гадна, ⁴внутри’-дотор, ‘для’-тулд/төлөө/зориулж, ‘ради*- ачаар/төлөө, ‘до’-хүртэл, ‘накануне-өмнө’ зэрэг угтвар үгүүд хамаарна.

1,‘вне/ внутри’ +харъяалахын тийн ялгал: (эдгээр угтвар үгүүдээс ‘внешний*- гадна,гадаад; ‘внутренний’-дотоод гэсэн тэмдэг нэрүүд үүсдэг.)

Он действует вне закона	Тэр хуулиас гадуур үйл ажиллагаагаа явуулдаг.
Внутри дома всё было чиото.	Байшингын дотор бүх зүйл цэвэрхэн байсан.

2. для/ради+харьяалахын тийн ялгал:

Она делает всё для >1еня.	Тэр миний төлөө бүгдийг хийдэг.
Это — посуда для кваса.	Энэ-квасанд зориулсан сав.
Ради бога, не плюй на пол.	Бурхныг бодож битгий шалан дээр нулим,
Он погиб ради родины.	Тэр эх орныхоо төлөө амиа өгсөн.

3. до+харьяалахын тийн ялгал:

Он часто занимается до лекции.	Тэр лекц хүртэл/болтол байнга хичээллэдэг.
Они доехали до Мо.квы к вечеру.	Тэд Москвад орой очсон.
Температура дошла до 28 градусов.	Агаарын хэм 28 градус хүрсэн.

Заахын тийн ялгалын угтвар үгүүд

Заахын тийн ялгалын угтвар үгүүд: в, на, за, под, по, с, про, о, сквозь, через зэрэг нь заахын тийн ялгалын угтвар үгүүд юм. Заахын тийн ялгалын ихэнхи угтвар үгүүд хөдөлгөөн заасан үйл үгүүдтэй хамт хэрэглэгддэг.

1. ‘Под+заахын тийн ялгал’ нь дараах утгуудыг илэрхийлнэ:

• хөдөлгөөн заасан үйл үгтэй хамт хэрэглэгдэхдээ ‘зориулагдсан’ гэсэн утгатай: этот сарай предзначен под сено- энэ амбаар өвс хадгалахад зориулагдсан.

• ‘дундаж’ цаг хугацаа илэрхийлнэ: приходить под вечер - орой орчим ирэх

2. ‘Про+заахын тийн ялгал’: (энэ нь ‘о+угтвар үгт тийн ялгал’-тай ижил утгатай)

Ваня всё говорит о Наташе.	Ваня Наташагийн талаар бүгдийг ярьдаг.
Ваня всё говорит про Наташу.	Ваня Наташагийн талаар бүгдийг ярьдаг.

3. ‘С+заахын тийн ялгал’ нь ойролцоо хэмжээ болон тоог мөн ‘ойролцоогоор нэг’ гэсэн санааг илэрхийлдэг:

Она ростом с сестру.	Тэр нуруугаараа эгчтэйгээ ижил.
Он пробыл с неделю у нас.	Тэр нэг долоо хоног орчим манайд байсан.
Репа с баскетбольный мяч.	Тэжээлийн манжин сагсан бөмбөгийн чинээ.

4. ‘По+заахын тийн ялгал':

Она стояла по пояс в воде.

Тэр бүсэлхийгээр татсан усанд зогссон.

5. ‘О+заахын тийн ялгал':

Она ударилась головой о стену.	Тэр толгойгоороо хана мөргөсөн.
Волны били о берег.	Давалгаа эрэгийн эсрэг давалгаалсан.
Он опирался о стену.	Тэр хана налан зогсож байсан.

6. ‘Сквозь+заахын тийн ялгал':

Сквозь туман тускло светила луна.

Манангийн цаанаас cap бүдэг бадаг гэрэлтэж байлаа.

7. через + заахын тийн ялгал:

Они как-то пробрались через лес.	Тэд яаж-ийгээд ойг нэвтрэн гарч чадсан.
Я быстро перешёл через улицу.	Би гудамжаар хурдан хөнДлөн гарсан.

өгөх оршихын тийн ялгалын угтвар үгүүд

Өгөх оршихын тийн ялгалын угтвар үгүүд

Өгөх оршихын тийн ялгалын угтвар үгүүд: no, вопреки, благодаря, к(о),согласно

1 /По+өгөх оршихын тийн ялгал':

Ребята бежали по улице.		Хүүхдүүд гудамжаар гүйсэн.
Самолёт летит по небу.		Тэнгэрт онгоц нисэж явна.
Корабль плывёт по морю.		Хөлөг онгоц далайгаар хөвж байна.
Он любит ездить по миру.		Тэр дэлхийгээр аялах дуртай.
Она ходила по многим лавкам в поисках книг.	Тэр ном хайж олон дэлгүүрээр явсан.
Мы встречаемся по средам.	Бид лхагва гариг бүрт уулзацгаадаг.
Папа дал детям по яблоку.	Аав хүүхэд бүрт алим өгсөн.
Ребята взяли по билету в кассе.	Хүүхдүүд касснаас нэг нэг билет авсан.
Хрущёв бил ботинком по столу.	Хрушёв ширээг гутлаараа цохисон.
Маша Сашу ударила по носу	Маша Сашаагийн хамар дундуур нь цохисон.
Он специалист по металлу.	Тэр металиар мэргэжсэн/металын мэргэжилтэн.
У меня экзамен по химии.	Би химийн шалгалттай.
Аэрофлот всегда летает по расписанию.	Аэрофлот байнга цагийн хуваарийн дагуу нисдэг.
Заяц съел орех по ошибке.	Туулай андуураад самар идсэн.
По глупости я вошел не в т> комнату.	Би самуураад өрөө андуурсан.

2. ‘К(о)+өгөх оршихын тийн ялгал':

Тропинка спускалась к реке.	Зам гол руу уруудсан.
Такси подъехало к дому.	Такси байшин руу дөхөж ирсэн.
Я часто хожу к Дарье.	Би үргэлж Дарье руу очдог.
Он пошёл к себе в комнату.	Тэр өрөө рүүгээ очсон.

3. ‘вопреки/наперекор +егөх оршихын тийн ялгал’:

Вопреки ему это ей удалось.	Түүнээс үл шалтгаалан түүнд аз тохиосон.
Вопреки трудностям он кончил школу.	Хүнд хэцүү байдалд байсан ч тэр сургуулиа төгссөн.
Наперекор советам Дарьи он прыгнул.	Дарьигын зөвлөгөөг үл тоомсорлон тэр үсэрсэн.

үйлдэхийн тийн ялгалын угтвар үгүүд

4. благодаря+өгөх оршихын тийн ялгал:

Благодаря ему ей это удалось.	Түүний ачаар тэр түүнийг хийж чадсан.
Благодаря дождю было много грибов.	Борооны ачаар мөөг их ургасан байсан.

5. Согласно+өгөх оршихын тийн ялгал:

Согласно решению директора все стали работать.	Захиралын шийдвэрийн дагуу бүгд ажиллаж эхэлсэн.
Согласно правилам нельзя куритъ в этой комнате.	Дүрмийн дагуу энэ өрөөнд тамхи татаж болохгүй.

Үйлдэхийн тийн ялгалын угтвар үгүүд

Үйлдэхийн тийн ялгалын угтвар үгүүд: с(о), между, над, под, перед, за

1. С(о)+үйлдэхийн тийн ялгал :

Володя пришел с друзьями.	Володя найзуудтайгаа хамт ирсэн.
Алла пришла с цветами.	Алла цэцэгтэй ирсэн.(Алла цэцэг авчирсан.)
Он ходит только с трудом.	Тэр азгайхан (хүндрэлтэй)явж байгаа.
Она одевается со вкусом.	Тэр мэдрэмжтэй хувцасладаг.

2. Между+үйлдэхийн тийн ялгал:

Это—секрет между нами.	Энэ бол бидний хоорондын нууц.
Между ними—полное согласие.	Тэдний санаа яв цав нийлдэг.

3. Над+үйлдэхийн тийн ялгал:

Её картина висит над камином.	Түүний зураг ил зуухны дээр өлгөөстэй байна.
Он повесил винтовку над камином.	Тэр буугаа ил зуухны дээр өлгөсөн.
Птица летела над домом.	Шувуу байшин дээгүүр ниссэн.

4. Перед+үйлдэхийн тийн ялгал:

Перед нашим домом красивый сад.	Манай байшингын өмнө гоё цэцэрлэг байдаг.
Долг перед семьёй	Гэр бүлийн өмнө хүлээсэн үүрэг
Ответственность перед родиной	Эх орны өмнө хүлээсэн үүрэг хариуцлага

угтвар үгт тийн ялгалын угтвар үгүүд

5. Под+үйлдэхийн тийн ялгал:

Собаки лежат под крыльцом.		Нохойнууд саравчин дор хэвтэж байна.
Ребята пошли под дождём в кино.		Хүүхдүүд борооноор кино үзэхээ явсан.
Серёжа живёт под Москвой.	Серёжа Москвагын ойролцоо амьдардаг.
У нее дача под Воронежем.	Тэр Воронежийн ойролцоо зуслангын байшинтай.

6. За+үйлдэхийн тийн ялгал;

Паша стоит за мной.	Паша миний ард зогсож байна.
Его поля за лесом.	Түүний талбай ойн цаана байгаа.
Даря живёт за городом.	Дарья хотын гадна амьдардаг.
Я часто застаю их за чтением.	Би байнга тэднийг уншиж байхад нь таардаг.
Он смотрит телевизор за ужином.	Тэр оройн хоол идэнгээ зурагт үздэг.

Угтвар үгт тийн ялгалын угтвар үгүүд

Угтвар үгт тийн ялгалын угтвар үгүүд: в, на, о(б), при

1. В+ Угтвар үгт тийн ялгал:

Саша у себя в комнате.	Саша өрөөндөө байна.
Я забыла ключи в машине.	Би түлхүүрээ машинд мартсан.
Боря сейчас учится в унив ;рситете.	Боря одоо их сургуульд сурдаг.
Валя работает в больнице.	Валя эмнэлэгт ажилладаг.

2. На+ Угтвар үгт тийн ялгал:

Боря спит на диване.	Боря диваан дээр унтдаг.
Валя любит ездить на автобусе.	Валя автобусаар явах дуртай.
Васи не было на лекции.	Васи лекцинд байгаагүй.
Я забыла пальто на кониерте	Би пальтогоо концертэнд мартсан.

‘на’ болон ‘в’ угтвар үгүүдийг олон хүмүүс андуурч хэрэглэдэг. Тэгвэл ⁴на’ угтвар үг нь ихэвчлэн концерт, лекц, хичээл, уулзалт зэрэг хийсвэр утга бүхий нэр үгүүдтэй хамт хэрэглэгддэг. Гэхдээ хамгийн гол зарчим бол ‘в’ угтвар нь ‘-д, -т’ гэсэн утга илэрхийлэхдээ хэн нэгэн хүн дотор нь байгаа байрлал заасан (амъгүй) нэртэй хамт, өөрөөр хэлбэл тухайн хүн эсвэл хүмүүс нь ямар нэгэн обьект дотор байгаа тохиолдолд, харин бусад тохиолдолд (зөвхөн амьгүй биетэй хамт) ‘на’ -г хэрэглэнэ. Жишээ нь: на поле - талд, на улице-гудамжинд, в комнате-өрөөнд

Вид и время глаголов – Үйл үгийн цаг ба байдал

Утверждена................................завучем кафедрой Программного обеспечения

/ Г.Эрдэнэчимэг /

RL101

Лекция 4

Спряжение глаголов и управление –

Үйл үгийн хувиргалт ба зохицол

Орос хэлний ихэнхи үйл үг идэвхигүй хэлбэртээ ‘-ть, -ти’ (строить, вести) гэсэн төгсгөлүүдийг авдаг бөгөөд эдгээр төгсгөлүүдийг үйл үгийн идэвхигүй төгсгөл гэж нэрлэдэг. Харин зарим үйл үг ⁶-чь⁹ р (беречь, жечь) төгсдөг ба энэ нь төгсгөл биш, зөвхөн үгийн үндэсийн нэг хэсэг юм.

Үйл үгийн идэвхигүй хэлбэр нь дараах тохиолдлуудад хэрэглэгдэнэ;

=> Ирээдүй цагийн ‘будеть’ гэсэн үгийн араас:

Мы будем работать.

=> Өнгөрсөн цагийн үйлийн эхлэл, үргэлжлэл, төгсгөл заасан үйл үгүүдийн араас: Мы начали разговаривать.

Он продолжал работать.

Она кончртла читать.

должен, рад, готов, обязан, намерен зэрэг үгүүдтэй хамт:

Мы готовы встретить гостей.

=> тэмдэг нэр, дайвар үгүүдтэй хамт: Вам нужно приехать. Им некуда приехать.

идти, ходить, ездить, лететь, поехать зэрэг хөдөлгөөн заасан үйл үгүүдтэй хамт: Мы поехали кататься на лыжах.

104

үйл үгийн тодорхой бус хэлбэр

	Төгс бус хэлбэр	Төгс хэлбэр	Төгс бус хэлбэр	Төгс хэлбэр
Идэвхигүй хэлбэр	читать	прочитать	писать	написать
Өнгөрсөн цаг	читал читала читало читали	прочитал прочитала прочитало прочитали	писал писала писало писали	написал написала написало написали
Одоо цаг	читаю читаешь читает читаем читаете читают	Одоо цагт төгс хэлбэр байхгүй	пишу пишешь пишет пишем пишете пишут	Одоо цагт төгс хэлбэр байхгүй
Ирээдүй цаг	буду читать будешь читать будет читать будем читать будете читать будут читать	прочитаю прочитаешь прочитает прочитаем прочитаете прочитают	буду писать будешь писать будет писать будем писать будете писать будут писать	напишу напишешь напишет нагшшем напишете напишут

Дээрхээс харахад төгс бус хэлбэрийн үйл үг дээр угтвар нэмж төгс хэлбэрийн үйл үг үүсгэж байна.

105

үйл үгийн тодорхой бус хэлбэр

Харин ‘братъ/взять’, ‘рассказьгаать/рассказать’ гэсэн үгнүүдиин жишээг харцгаая.

	*Төгс бус хэлбэр*	¹ *Төгс хэлбэр*	*Төгс бус хэлбэр*	^}*Төгс хэлбэр*
Идэвхигүй	брать	взятъ	рассказывать	рассказать
хэлбэр
Өнгөрсөн цаг	брал	взял	рассказывал	рассказал
	брала	взяла	рассказывала	эассказала
	брало	взяло	рассказывало	рассказало
	брали	взяли	рассказывали	рассказали
Одоо цаг	беру		рассказываю
	берёшь берёт берём берёте	Одоо цагт төгс хэлбэр байхгүй	рассказываешь рассказывает рассказываем рассказываете	Одоо цагт төгс хэлбэр байхгүй
	берут		рассказывают
Ирээдүй цаг	буду брать	возьму	буду рассказывать	расскажу
	будешь брать	возьмёшь	будешь рассказывать	расскажешь
	будет брать	возьмёт	будет рассказывать	расскажет
	будем брать	возьмём	будем рассказывать	расскажем
	будете брать	возьмёте	будете рассказывать	расскажете
	будут брать	возьмут	будут рассказывать	расскажут

106

үйл үгийн тодорхой бус хэлбэр

Дараах хүснэгтэд хоёрдугаар бүлгийн үйл үгүүд болох ‘смотреть/посмотреть’, ‘готовить/приготовить’ гэсэн үгнүүдийн хувирлыг харууллаа:

	Төгс бус хэлбэр	Төгс хэлбэр	Төгс бус хэлбэр	Төгс хэлбэр
Идэвхигүй хэлбэр	смотреть	посмотреть	готовить	приготовить
Өнгөрсөн цаг	смотрел смотрела смотрело смотрели	посмотрел посмотрела посмотрело посмотрели	готовил готовила готовило готовили	приготовил приготовила приготовило приготовили
Одоо цаг	смотрю смотришь ч смотрит смотрим смотрите смотрят	Одоо цагт төгс хэлбэр байхгүй	готовлю готовишь готовит готовим готовите готовят	Одоо цагт төгс хэлбэр байхгүй
Ирээдүй цаг	буду смотреть будешь смотреть будет смотреть будем смотреть будете смотреть будут смотреть	посмотрю посмотришь посмотрит посмотрим посмотрите посмотрят	буду готовить будешь готовить будет готовить будем готовить будете готовить будут готовить	приготовлю приготовишь приготовит приготовим приготовите приготовят

107

үйл үгийн тодорхой бус хэлбзр

Дараах хүснэгтэд ‘кончать/кончить’ гэсэн үгийн төгс бус хэлбэр нь нэгдүгээр бүлгиизи үйл үг, төгс хэлбэр нь хоёрдугаар бүлгийн үйл үгийн хэлбэртэй байна:

	Төгс бус хэлбэр	Төгс хэлбэр
Идэвхигүй хэлбэр	кончать	кончить
Өнгөрсөн цаг	кончал	кончил
	кончала	кончила
	кончало	кончило
	кончали	кончили
Одоо цаг	кончаю кончаешь
	кончает	Одоо цагт төгс хэлбэр
	кончаем кончаете КОНЧ 1ЮТ	байхгүй
Ирээдүй цаг	буду кончать	кончу
	будешь кончать	кончишь
	будст кончать	кончит
	будем кончать	кончим
	будете кончать	кончите
	будут кончать	кончат

1. одоо цаг

2. ирээдүй цаг

9. эргэх үйл

3. өнгөрсөн цаг

8. нөхцөлт үйлүг

Үйл үгийн хэлбэрүүд

*I 7. үйлт нэр \ /*	\ I 4. идэвхигүй у
	\ V хэлбэр 1

1 6. хүсэн ]	*I 5. захиран ]*
у болзох төлөв J	1 хүсэх төлөв )

Үйл үг-Глагол

Орос хэлний үйл үгийн тухай ойлголт

Орос хэлний үйл үг нь дараах хэлбэрүүдтэй байдаг:

үйл үг

Үүнийг дараах хүснэгтээр харууллаа:

Өнгөрсөн-бус цагийн төгсгөлүүд
Нэгдүгээр бүлгийн	Хоёрдугаар бүлгийн
-у (Ю)	-у (ю)
-ешь	-ишь
-ет	-ит
-ем	-им
-ете	-ите
-ут (ют)	-ат (ят)

Үйл үгийн өнгөрсөн-бус цагийн төгсгөлүүдийг бид одоо болон ирээдүй цагт алъ алинд нь хэрэглэх боломжтой учраас өнгөрсөн-бус цагийн төгсгөл гэж нэрлэсэн, Эдгээр

* өгсгөлүүдийг төгс бус хэлбэрийн үгийн үндэстэй холбовол одоо цаг, харин төгс хэлбэрийн үндэстэй холбовол төгс ирээдүй цаг тус тус үүсдэг. Харин өнгөрсөн цагийн төгсгөл нь зөвхөн өнгөрсөн цагыг л үүсгэнэ. Орос хэлний өнгөрсөн бус цагийн төгсгөл нь биеэс хамааран хувирдаг. Бие гэдэг нь ‘я, ты, он, она, мы, вы, они’ зэрэг юм. Харин өнгөрсөн цагийн төгсгөл нь биеийн тоо болон хүйснээс хамааран хувирна.

$Description: E:\media\image2.jpeg$

Үйл үгийг төгсгөлөөр нь дээрхи байдлаар ангилдаг бол орос хэлний үйл үгийг утгаар нь төгс ба төгс бус гэсэн хоёр торөлд хуваадаг.

$Description: E:\media\image3.jpeg$

үйл үг

Дараах хүснэгтэд төгс ба төгс бус үйл үгүүдийн хослолуудыг харууллаа:

Төгс бус : Төгс	Орчуулга	Төгс бус : Төгс	Орчуулга
писа- : написа-	бичих	покупай-:купи-	худалдаж авах
читай-: прочитай-	унших	клад- ; положи	тавих, хэвтэх
смотре- : посмотре-	харах, үзэх	вст(ав)ай-: встан-	босох
стави- : постави-	тавих, зогсох	станови-ся : стан-	болох
делай-:сделай-	хийх	изучай-: изучи-	судлах
пак(ова): запак(ова)	боох	поправляй- : поправи-	засах

Ерөнхийдөө дараах өөрчлөлтүүдийн тусламжтайгаар төгс бус хэлбэрээс төгс хэлбэр үүсдэг:

=> угтвар (бежать —> прибежать, петь —-► спеть)

=> дагавар (прыгать —> прыгнуть, стирать —> стереть), ‘-ыва, -ива, ~а, -ва’ гэсэн дагаварууд түгээмэл: пересчитать —> гтересчитывать, раскачать —► раскачивать, расстелить —> расстелать, подлить —> подливать.

=> үгийн үндэсийн өөрчлөлт (ловить —» поймать, класть —*• положить, искать —> найти)

Төгс бус: хэлбэр нь байнга давтагддаг болон бүрэн дуусаагүй эсвэл үйлдэлийн төгссөн эсэх нь тодорхойгүй үргэлжилж байгаа байдлыг илтгэдэг. Жишээ нь:

-‘Би захиа бичиж байна’ (яг одоо бичиж байна гэхдээ одоохондоо дуусаагүй байна) -‘Би захиа бичдэг’ (энэ үйлдэл дууссан ч байж магадгүй, гэхдээ энэ үйлдэл байнга давтагддаг)

‘Байнга’, ‘хэзээ ч\ ‘үргэлж’, ‘ихэнхдээ’, ‘цаг /өдөр/ долоо хоног/ сар/ жил бүр’ зэрэг нь төге бус хэлбэрийн үйл үгүүдтэй хэрэглэгддэг түлхүүр үгүүд болно. Учир нь эдгээр үгс нь үйлдэлийн давтамжыг харуулдаг. Зарим үйл үгүүд зөвхөн төгс бус хэлбэртэй байдаг. Учир нь эдгээр үгс шууд төгссөн байх боломжгүй, заавал тодорхой хугацаанд үргэлжилсэн байх утгыг агуулдаг. Жишээ нь: говори-^мярих" (ярих гэдэг үг нь өөрөө үргэлжилсэн байх утгыг агуулж байна), работай- "ажиллах”, думай- "бодох", сиде- "суух", стоя- ’’зогсох", лежа- ’’хэвтэх".

үил үг

Төгс: хэлбэрийн үйл үгүүд нь үйлдэл бүрэн дууссан байдлыг харуулдаг:

-Я написал письмо. - Би захиа бичээд дууссан. (Харин ⁴Я писал письмо’ гэсэн өгүүлбэр нь ‘6и захиа бичиж байсан’ эсвэл ‘би захиа хэд хэдэн удаа бичсэн⁵ гэсэн утгыг агуулна)

-Би өнөөдөр ногоо худалдаж авна. (энэ өгүүлбэрт төгс хэлбэрийн үйл үг хэрэглэгдэнэ. Учир нь би энэ үйлдэлийг дуусгахаар төлөвлөсөн.)

Гэхдээ ‘Долоо хоног бүр би ногоо худалдаж авна’ гэсэн өгүүлбэрт төгс бус хэлбэрийн үйл үг хэрэглэнэ гэдгийг санаарай. Учир нь энэ нь олон удаа давтагдах үйлдэл юм.

Үйл үгийн төгс ба төгс бус хэлбэрийн үндсэн ялгаа:

Төгс хэлбэр

=> бүрэн төгссөн үйлдэл => түр зуур болон ганц удаа болсон үйл явдал => дараалан болсон үйл явдалууд => төгсгөж дууссаныг онцолсон үйл явдал

Төгс бус хэлбэр

=> үргэлжилж буй үйлдэл =, давтагддаг болон үргэлж үнэн байдаг үйлдэл

=> нэгэн зэрэг өрнөж буй үйлдэлүүд => төгссөн нь эсвэл төгсөх нь тодорхойгүй үйлдэл

Жишээ нь: ‘Бидний түншүүд^яриа хийсэн,’ гэсэн өгүүлбэрийг дараах хоёр байдлаар орчуулж болно.

А. Наши партнеры проводили переговоры, - ‘проводили’ гэсэн төгс бус үйл үг нь үйлдэлийг илүү илэрхийлж харин үр дүн болон төгсгөлийг заагаагүй байна,

Б. Наши партнеры провели переговоры. - ‘провели’ гэсэн төгс үйл үг нь үйлдэлийн бүрэн төгссөн байдлыг илэрхийлж байна.

Дараах хүснэгтэд өнгөрсөн-бус цагийн төгсгөлүүдийг ирээдүй болон одоо цагт хэ~>эглэсэн байгаа жишээг харууллаа:

төгс бус (одоо цаг)

я пишу ты пишешь он(а) пишет мы пишем вы пишете они пишут

орчуулга

би бичиж байна/би бичдэг.

чи бичиж 6чйна/чи бичдэг. ты напишешь

тэр бичиж байна/тэр бичдэг. он(а) напишет

бид бичиж байна/бид бичдэг. мы напишем

та/та нар бичиж байна/бичдэг. вы напишете

тэд бичиж байна/тэд бичдэг. они напишут

төгс (ирээдүй цаг) орчуулга

я напишу би бичнэ.

чи бичнэ. тэр бичнэ, бид бичнэ.

*а/та нар бичнэ. тэд бичнэ.

үйл үгийн одоо цаг

1. Үйл үгийн одоо цаг Хэлбэржил:

Үйл үилйн өнгөрсен-бус цагийн төгсгөлүүдийг бид одоо болон ирээдүй цагт аль алинд нь хэрэглэх боломжтой. Эдгээр төгсгөлүүдийг төгс бус хэлбэрийн үгийн үндэстэй холбовол одоо цаг, харин төгс хэлбэрийн үндэстэй холбовол төгс ирээдүй цаг тус тус үүсдэг гэдгийг бид мэднэ. Одоо цагийн үйл үгийн төгсгөл нь биеэс хамаарч хувирна. Бие гэдэг нь ‘я, ты, он, она, мы, вы, они’ юм. Үйл үгийн өнгөрсөн-бус цагийн төгсгөлүүдийг дараах хоёр бүлэгт хувааж болно:

Нэгдүгээр бүлгийн үйл үгүүд ‘-ть^? төгсгөлийн өмнө дараах үсгүүдэй байдаг:

• а, я (читать, менять)

• е (болеть)

• ова(торговать)

• ну (махнуть)

Хоёрдугаар бүлгийн үйл үгүүд нь дараах хэлбэрүүдтэй байна:

• ⁶-ить’-р төгссөн үйл үгүүд. жишээ нь: заправить, клеить, беспокоить. Энэ дүрмийг зөрчдөг үгнүүд: брить, стелить, побрить, постелить, выстелить.

• ‘-еть’-р төгссөн долоон үйл үг: смотретъ, видеть, ненавидеть, зависеть, терпеть, вертеть, обидеть

• ‘-ать’ - р төгссөн дөрвөн үйл үг: гнать, дышать, держать, слышать

Нэг болон хоёрдугаар бүлгийн үйл үгүүд биеэр хувирахдаа дараах төгсгөлүүдийг авдаг:

	нэгдүг^эр бүлгийн үйл үгүүд	хоёрдугаар бүлгийн үйл үгүүд
я	-У /-ю	-у/-Ю
Ты	-ешь	-ишь
Он / Она	-ет	-ит
Мы	-ем	-им
Вы	-ете	-ите
Они	-ут / -ют	-ат/-ят

100

үйл үгийн ирээдүй цаг

Нэгдүгээр бүлгийн үйл үгийн жишээ:

читаю

Би уншиж байна

Мы

читаем

Бид уншиж байна

Ты

читаешь

Чи уншиж байна

Вы

читаете

Та/та нар уншиж байна

Он / Она

читает

Тэр уншиж байна

Они

читают

Тэд уншиж байна

Санамж: Бид өнгөрсөн-бус цагийн төгсгөлийг төгс бус үгийн үндэстэй холбовол одоо цагыг үүсгэдэп

Хэрэглээ:

Үйл үгийн одоо цагт төгс хэлбэр гэж байхгүй. Учир нь одоо болж байгаа үйл явдлын бүрэн дуусах эсэх нь тодорхойгүй байдаг. Монгол хэлний ‘би ажиллаж байна’, ‘би ажилладаг’ гэсэн хоёр өгүүлбэрийн утгьтг орос хэлэнд ‘я работаю’ гэсэн ганцхан өгүүлбэрээр хэлэх боломжтой.

Одоо цаг нь дараах утгуудыг илэрхийлдэг.

1. Яг одоо болж буй үйл явдал

Она едет на работу.	Тэр ажил руугаа /машинаар/ явж байна.
2. Байнга үнэн байдаг үйл явдал:
Земля вращается вокруг солнца.			Дэлхий нарыг тойрон эргэдэг.
3. Байнга давтагддаг үйл явдал:
Каждое утро я встаю в 8 часов.		Өглөө бүр би 8 цагт босдог.

4. Өнгөрсөнд эхлээд одоо болтол үргэлжилж байгаа үйл явдал:

Я живу в Москве уже целый год. Би Москвад амьдраад аль хэдийн нэг жил болж байна.

2. Үйл үгийн ирээдүй цаг

Үйл үгийн ирээдүй цаг нь ирээдүйд болох үйл явдлыг илэрхийлнэ. Орос хэлний ирээдүй цаг нь мөн төгс ба төгс бус гэсэн хоёр хэлбэрт хуваагдана.

(рТөгс хэлбэрийн ирээдүй ца." нь зөвхөн төгс хэлбэрийн үйл үгтэй хамт хэрэглэгдэх бөгөөд энэ нь ямар нэгэн үйлдэл нъ өгүүлбэрийг хүүрнэгчийн санаагаар ирээдүйд дуусна гэсэн санааг илэрхийлдэг. Жишээ нь:

Я напишу ему теперь, - Би одоо түүнрүү захиа бичнэ.

Я сделаю это завтра. - Би үүнийг маргааш хийнэ.

101

үйл үгийн ирээдүй цаг Төгс хэлбэрийн ирээдүй цагийг үүсгэхдээ өнгөрсөн-бус цагийн төгсгөлийг ашиглана:

/	нэгдүгээр бүлгийн үйл үгүүд	хоёрдугаар бүлгийн үйл үгүүд
я	-у/-Ю	-у / -ю
Тьт	-ешь	-ишь
Он / Она	-ет	-ит
Мы	-ем	-им
Вы	-ете	-ите
Они	-ут / -ют	-ат/-ят

Санамж: дээрхи өнгөрсөн-бус цагийн төгсгөлүүдийг төгс хэлбэрийн үндэстэй холбовол ирээдүй цаг үүсдэг. (Нэг болон хоёрдугаар бүлгийн үйл үгүүдийн талаар ‘үйл үгийн одоо цаг’ гэсэн сэдвээс харна уу)

^Төгс бус хэлбэрийн ирээдүй цаг нь ‘ямар нэгэн үйлдэлийг ирээдүйд хийж байх болно’ (үргэлжилж буй үйлдэл) эсвэл ‘ямар нэгэн үйлдэлийг нэгээс илүү удаа хийх болно’ (давтагдах үйлдэл) гэсэн санаануудыг илэрхийлнэ. Энэ хэлбэрийг үүсгэхийн тулд ‘быть (буд-)’ гэсэн үйл үгийг тохирох биеэр хувиргаж төгс бус үйл үгийн идэвхигүй хэлбэрийн хамт хэрэглэнэ. ‘быть+ төгс бус үйл үгийн идэвхигүй хэлбэр’:

Төгс бус хэлбэрийн ирээдүй цаг
я буду писать	би бичих болно/би бичиж байх болно
ты будешь писать	чи бичих болно/чи бичиж байх болно
он(а) будет писать	тэр бичих болно/тэр бичиж байх болно
мы будем писать	бид бичих болно/бид бичиж байх болно
вы будете писать	та эсвэл та нар бичих болно/та эсвэл та нар бичиж байх болно
они будут писать	тэд бичих болно/тэд бичиж байх болно

102

үйл үгийн өнгөрсөн цаг

3. Үйл үгийн өнгөрсөн цаг

Өнгөрсөн цагийн үйл үгүүд нь өнгөрсөнд болсон үйлдэлийг илэрхийлдэг. Монгол хэлний ‘тэр идсэн’, ‘тэр идсээр байсан’, ‘тэр иддэг байсан’ зэрэг өгүүлбэрүүдийг орос хэлний ‘Она ела/съела’ гэсэн өгүүлбэрээр орчуулж болно. Өөрөөр хэлбэл өнгөрсөн цаг нь монгол хэлэнд (тэг)сэн, (тэг)сээр байсан, (тэг)дэг байсан гэж орчуулагдана.

Үйл үгийн тодорхой бус төгсгөлийг гээж, үндэс дээр нь ⁶-л, -ла, -ло, ли’ гэсэн төгсгөлүүд залгаж үйл үгийн өнгөрсөн цагийг үүсгэнэ. Жишээ нь,

=> морози(ть) н- -л, -ла, -ло, ли — > морозил, морозила, морозило, морозили => зелене(ть) + -л, -ла, -ло, ли —> зеленел, зеленела, зеленело, зеленели ‘-чь’, ‘-ти’, ⁶-нуть’ зэрэг төгсгөлтэй зарим үйл үгүүд ганц тоо эр хүйсэнд дүрмийн бусаар хувирдаг. Жишээ нь:

=> беречь —> мальчик берёг, сохнуть —> он сох

Гэсэн ч эдгээр үйл үгүүд нь ганц тоо-эм хүйс болон ганц тоо-саармаг хүйс, мөн олон тоонд дүрмээрээ буюу ⁴-л,-ла, -ло, ли’ гэсэн төгсгөл авдаг. Жишээ нь:

=> беречь —> она берегла, оно берегло, они берегли => сохнуть —> она сохла, оно сохло, они сохли

Өгүүлэгдэхүүний хүйс болон тооноос хамааран үйл үгийн төгсгөлийг сонгоно. ‘л’ төгсгөл нь өнгөрсөн цаг-ганц тоо-эр хүйсийн үйл үгийг (туман упал), ‘ла’ төгсгөл нь ганц тоо-эм хүйс (роса упала), ‘ло’ гзсэн төгсгөл нь ганц тоо-саармаг хүйсийн үйл үгийг (дерево упало), ‘-ли’ төгсгөл нь олон тоог тус тус илтгэнэ:

Өнгөрсөн цагийн хэлбэр	өнгөрсөн цагийн төгсгөл
ганц тоо эр хүйс	-л
ганц тоо эм хүйс	-ла
ганц тоо саармаг хүйс	-ло
ОЛОН TOO	-ли

Жишээ нь:

	төгс бус хэлбэр	төгс хэлбэр
я, ты, он	читал	прочитал
я, ты, она	читала	прочитала
оно	читало	прочитало
мы, вы, они	читали	прочитали

үйл үгийн тодорхой бус хэлбэр

$Description: E:\media\image4.jpeg$

4. Үйл үгийн идэвхигүй хэлбэр

Үйл үгийн идэвхигүй хэлбэр гэдэг нъ ямар ч хувирал аваагүй хэлбэр бөгөөд зарим тохиолдолд үйл үгийн нэр ч гэж нэрлэдэг. Эдгээр нь ^ичто делать?" (читать, писать) мен ’ тго сделать?" (прочитать, написать) зэрэг асуултанд хариулагддаг. Идэвхигүй хзлбэр нь зөвхөн үйлдэл*эсвэл нөхцөл байдлыг илэрхийлэх чадвартай бөгөөд хүйс, тоо, тийн ялгалыг илэрхийлж чадахгүй. Бүх толь бичиг үйл үгийн идэвхигүй хэлбэрийг харуулсан байдаг.

Орос хэлний ихэнхи үйл үг төгс идэвхигүй хэлбэр, төгс бус идэвхигүй хэлбэр гэсэн хоёр төрлийн идэвхигүйхэлбэртэй байдаг:

төгс бус идэвхигүй хэлбэр	төгс идэвхигүй хэлбэр
читать	прочитать
пить	выпить
смотреть	посмотреть

Орос хэлний ихэнхи үйл үг идэвхигүй хэлбэртээ ‘-ть, -ти’ (строить, вести) гэсэн төгсгөлүүдийг авдаг бөгөөд эдгээр төгсгөлүүдийг үйл үгийн идэвхигүй төгсгөл гэж нэрлэдэг. Харин зарим үйл үг ⁶-чь⁹ р (беречь, жечь) төгсдөг ба энэ нь төгсгөл биш, зөвхөн үгийн үндэсийн нэг хэсэг юм.

Үйл үгийн идэвхигүй хэлбэр нь дараах тохиолдлуудад хэрэглэгдэнэ;

=> Ирээдүй цагийн ‘будеть’ гэсэн үгийн араас:

Мы будем работать.

=> Өнгөрсөн цагийн үйлийн эхлэл, үргэлжлэл, төгсгөл заасан үйл үгүүдийн араас: Мы начали разговаривать.

Он продолжал работать.

Она кончртла читать.

должен, рад, готов, обязан, намерен зэрэг үгүүдтэй хамт:

Мы готовы встретить гостей.

=> тэмдэг нэр, дайвар үгүүдтэй хамт: Вам нужно приехать. Им некуда приехать.

идти, ходить, ездить, лететь, поехать зэрэг хөдөлгөөн заасан үйл үгүүдтэй хамт: Мы поехали кататься на лыжах.

104

үйл үгийн тодорхой бус хэлбэр

	Төгс бус хэлбэр	Төгс хэлбэр	Төгс бус хэлбэр	Төгс хэлбэр
Идэвхигүй хэлбэр	читать	прочитать	писать	написать
Өнгөрсөн цаг	читал читала читало читали	прочитал прочитала прочитало прочитали	писал писала писало писали	написал написала написало написали
Одоо цаг	читаю читаешь читает читаем читаете читают	Одоо цагт төгс хэлбэр байхгүй	пишу пишешь пишет пишем пишете пишут	Одоо цагт төгс хэлбэр байхгүй
Ирээдүй цаг	буду читать будешь читать будет читать будем читать будете читать будут читать	прочитаю прочитаешь прочитает прочитаем прочитаете прочитают	буду писать будешь писать будет писать будем писать будете писать будут писать	напишу напишешь напишет нагшшем напишете напишут

Дээрхээс харахад төгс бус хэлбэрийн үйл үг дээр угтвар нэмж төгс хэлбэрийн үйл үг үүсгэж байна.

105

үйл үгийн тодорхой бус хэлбэр

Харин ‘братъ/взять’, ‘рассказьгаать/рассказать’ гэсэн үгнүүдиин жишээг харцгаая.

	*Төгс бус хэлбэр*	¹ *Төгс хэлбэр*	*Төгс бус хэлбэр*	^}*Төгс хэлбэр*
Идэвхигүй	брать	взятъ	рассказывать	рассказать
хэлбэр
Өнгөрсөн цаг	брал	взял	рассказывал	рассказал
	брала	взяла	рассказывала	эассказала
	брало	взяло	рассказывало	рассказало
	брали	взяли	рассказывали	рассказали
Одоо цаг	беру		рассказываю
	берёшь берёт берём берёте	Одоо цагт төгс хэлбэр байхгүй	рассказываешь рассказывает рассказываем рассказываете	Одоо цагт төгс хэлбэр байхгүй
	берут		рассказывают
Ирээдүй цаг	буду брать	возьму	буду рассказывать	расскажу
	будешь брать	возьмёшь	будешь рассказывать	расскажешь
	будет брать	возьмёт	будет рассказывать	расскажет
	будем брать	возьмём	будем рассказывать	расскажем
	будете брать	возьмёте	будете рассказывать	расскажете
	будут брать	возьмут	будут рассказывать	расскажут

106

үйл үгийн тодорхой бус хэлбэр

Дараах хүснэгтэд хоёрдугаар бүлгийн үйл үгүүд болох ‘смотреть/посмотреть’, ‘готовить/приготовить’ гэсэн үгнүүдийн хувирлыг харууллаа:

	Төгс бус хэлбэр	Төгс хэлбэр	Төгс бус хэлбэр	Төгс хэлбэр
Идэвхигүй хэлбэр	смотреть	посмотреть	готовить	приготовить
Өнгөрсөн цаг	смотрел смотрела смотрело смотрели	посмотрел посмотрела посмотрело посмотрели	готовил готовила готовило готовили	приготовил приготовила приготовило приготовили
Одоо цаг	смотрю смотришь ч смотрит смотрим смотрите смотрят	Одоо цагт төгс хэлбэр байхгүй	готовлю готовишь готовит готовим готовите готовят	Одоо цагт төгс хэлбэр байхгүй
Ирээдүй цаг	буду смотреть будешь смотреть будет смотреть будем смотреть будете смотреть будут смотреть	посмотрю посмотришь посмотрит посмотрим посмотрите посмотрят	буду готовить будешь готовить будет готовить будем готовить будете готовить будут готовить	приготовлю приготовишь приготовит приготовим приготовите приготовят

107

үйл үгийн тодорхой бус хэлбзр

	Төгс бус хэлбэр	Төгс хэлбэр
Идэвхигүй хэлбэр	кончать	кончить
Өнгөрсөн цаг	кончал	кончил
	кончала	кончила
	кончало	кончило
	кончали	кончили
Одоо цаг	кончаю кончаешь
	кончает	Одоо цагт төгс хэлбэр
	кончаем кончаете КОНЧ 1ЮТ	байхгүй
Ирээдүй цаг	буду кончать	кончу
	будешь кончать	кончишь
	будст кончать	кончит
	будем кончать	кончим
	будете кончать	кончите
	будут кончать	кончат

108

үйл үгийн захиран хүсэх төлөв

5. Захиран хүсэх төлөв-Повелительное наклонение

Захиран хүсэх төлөвийн үйл үгүүд нь тушаал өгөх, захирамж, уриалга гаргах, зөвөлгөө өгөх, хүсэлээ илэрхийлэх зэрэгт хэрэглэгдэнэ.

He ходи туда.	Тийшээ битгий яв.
Пожалуйста, спойте нам песню.	Бидэнд дуу дуулж өгеөч.

Өгч байгаа даалгавар, тушаал, зөвлөгөө, уриалга зэргийн хэлбэрээс хамааран үйл үгийн цаг, төрлийг сонгоно. Дараах хүснэгтэд таны ямар тохиолдол, хэнд хандаж байгаагаас хамааран захиран хүсэх төлөвийг хэрхэн үүсгэхийг харууллаа:

	Tore бус хэлбэр	Tore хэлбэр
	ерөнхий зөвөлгөө болон уриалга	даалгавар, тушаал
1 -р бие	давай(те) + үйл үгийн идэвхигүй	давай(те) + үйл үгийн 1-р бие олон тоо
(я, мы)	хэлбэр	буюу ‘мы’-н ирээдүй цагийн хэлбэр
2-р бие	-ай (те)	-ай (те)
2-р бие	-и(те)	-и(те)
(ты, вы)	-ь(те)	-ь(те)
3-р бие	пусть + үйл үгийн гуравдугаар бие,	пусть + үйл үгийн гуравдугаар бие,
(он, она,	ганц тоо эсвэл олон тоо (он,она эсвэл	ганц тоо эсвэл олон тоо (он,она эсвэл
оно, они)	они) одоо цагийн хэлбэр	они) ирээдүй цагийн хэлбэр

Тайлбар:

• ’-и’ үсгийг үгийн өргөлт нь өөрчлөгдөж байдаг үйл үгүүдэд залгана: входите! (ороорой!)

• ’-ай’ —г үгийн өргөлт нь үгийн үндэс дээр байрладаг болон мөн үгийн үндэс нь ⁴-а’ үсгээр төгсдөг үйл үгүүдэд залгана: Передайте, пожалуйста! (үүнийг дамжуулна уу!)

• ’-ь’ -тэмдэгийг үгийн өргөлт нь зөөлөн гийгүүлэгч дээр байдаг болон мөн ⁴-уть^! р төгсдөг үйл үгэнд залгана: Покиньте корабль! (хөлөг онгоцыг орхи!)

• ⁹-уй’ - г ‘-овать’ р төгссөн үйл үгүүдэд залгана: используйте это! (үүнийг хэрэглэ!)

109

үйл үгийн хүсэн болзох төлөв

Захиран хүсэх төлөвийн үйл үгүүд нь топгоор хувирна (учись - учитесь; читай - читайте) Үйл үгийн ирээдүй цагийн үндэс дээр ‘-и’, ‘-сь’ гэсэн дагавар залгаж захиран хүсэх төлөвийн ганц тоог үүсгэнэ:

• изогнут —> изогни

• войдут —> войди

Ганц тооны захиран хүсэх төлөвийн үйл үг дээр ‘-те’ гэсэн дагавар залгаж захиран хүсэх төлөвийн олон тоог үүсгэнэ: войди —> войдите изогни —> изогните

Захиран хүсэх төлөв нь мөн ‘пусть, пускай, да’ гэсэн сул үгүүдийн тусламжтайгаар үүсч болно:

Пускай идут побыстрее.	Хурдан явцгааг.
Пусть он меня отпустит.	Түүнээр намайг суллуулаач.
Да скажи ты ей где лежит книга.	Түүнд ном хаана байгааг хэлчих.

6. Хүсэн болзох төлөв-Условное наклонение

Хүсэн болзох төлөвийн үйл үгүүд нь зөвхен тодорхой нөхцөл дор болж болох байсан үйлдэлийг харуулдаг. Энэ нь ‘хэрвээ ... (тэгсэн) бол ...(тэгэх) байсан’ гэсэн санааг илэрхийлнэ. Өөрөөр хэлбэл үйл явдал болоогүй, гэхдээ хэрвээ ямар нэгэн нөхцөг бүрэлдсэн бол энэ үйл явдал болох байсан гэсэн санааг илэрхийлнэ.Жишээ нь:

Я бы пошёл в кино, если бы уменя был билет.	Хэрвээ надад билет байсан £ үзэхээр явах байсан.		юл би кино
Хүсэн болзох төлөвийг үүсгэхдээ "бы" сул үгийг өнгөрсөн цагийн үйл үгийн өмнө эсвэл ард нь хэрэглэдэг:
Если вы рассказали бы мне о вашей проблеме, потом я бы мог помогать вам.		Хэрвээ та надад өөрийн асуудлын талаар ярьсан бол би танд тусалж чадах байсан.

Russia and English

Pages

Popular Posts

Орос хэлний лекцүүд

3 comments: